Rahić: VAKUFI U KNEŽEVINI SRBIJI OD 1830 DO 1878. GODINE, OPŠTI PREGLED

Od početka XIX vijeka vakufi su dijelili sudbinu muslimanskog stanovništva koje se sukcesivno iseljavalo, našavši se na udaru borbe za oslobođenje Srbije od osmanske vlasti

Piše: Esad Rahić, Predsjednik Društva historičara Sandžaka

Nakon Drugog srpskog ustanka, u Kneževini Srbiji je uspostavljena dvojna, srpsko-osmanska vlast, a iz akata koji su regulisali ovaj način upravljanja ne može se utvrditi status vakufa. Utvrđivanje novog statusa muslimanskog stanovništva indirektno je regulisalo status vakufskih zadužbina.

Pridružni akt članu 5. Akermanske konvencije, 1826, sklopljene između Rusije i Osmanskog carstva, zabranjuje muslimanima koji ne pripadaju garnizonima da prebivaju u Srbiji i predviđa da svoja nepokretna dobra ustupe Srbima na korišćenje, s tim da se prihod sa ovih imanja plaća carskoj kasi zajedno sa dankom, koja će ga kasnije proslijediti sopstvenicima.42

Vezani Članci:

• Rahić: Pjesma o Bošnjacima koji su opstali u Srbiji pod nazivom Bijeli Cigani
• NAJSTARIJA DŽAMIJA NA BALKANU
• Rahić: RADUL-BEGOV KONAK ILI BOLJE REĆI TURSKI KONAK U ZAJEČARU

Odredbama Hatišerifa iz 1830. godine bilo je predviđeno da muslimani žive samo u tvrđavama, te da se povuku iz gradova, ali u stvarnosti to nije bio slučaj. Istovremeno, sudbina spahiluka u Smederevskom sandžaku određena je članom 4. Hatišerifa iz 1830. godine, koji određuje da će prihodi sa timara i zijameta, kojima će ubuduće Srbi raspolagati, biti procjenjeni, nakon čega će se, zajedno sa prihodima iz oblasti čije se pripajanje Srbiji očekivalo, plaćati jedinstvenom sumom.

Nepokretna dobra u posjedu muslimana trebalo je da se, u skladu sa odredbama Hatišerifa, prodaju Srbima po utvrđenoj cijeni u roku od godinu dana. Ukoliko muslimani nisu željeli da se odreknu u potpunosti svojih dobara, bili su u obavezi da plaćaju porez beogradskoj blagajni.43 Rašid-bej o tome kaže: „Što se pak nesretnih muslimana tiče, oni iz daleka posmatrahu kako olahko njihova krvlju stečena imanja i čifluci prelaze u tuđe ruke.“44

Slovo Hatišerifa iz 1830. godine odnosilo se samo na rješavanje pitanja nepokretnih dobara muslimana koja su bila u njihovom privatnom vlasništvu. Čak ni baštinski odnosi nisu bili bolje riješeni ni slovom Hatišerifa iz 1829. godine.45 Društveni, komunalni, privredni i sakralni objekti koji su ležali na vakufskoj ili nekada opštinskoj zemlji nisu bili predmet rasprave.

Sve do 1836. godine, sva vakufska dobra smatrana su svojinom srpske države. Te godine, Državni savjet osnovao je komisiju, čiji zadatak je bio da popiše vakufska dobra i utvrdi njihovu vrijednost.46 Hatišerif iz 1838. godine utvrdio je samo odredbe prethodnih, a 1839. godine isticao je muslimanima rok od pet godina za iseljenje.

Uredbom od 27. jula 1839. godine naloženo je da sva muslimanska dobra koja ostanu bez sahibije pripadnu državi, a vakufska zemlja bez nadzora da se dodjeli crkvama, a 1. decembra iste godine odlučeno je da se desetak naplaćuje od muslmanske zemlje, sve dok ne bude prodata.47

Odlukom Popečiteljstva pravosuđa, od 17. novembra 1841, u mjestima gdje muslimani još žive, vakufska zemlja koja je bila bez sahibije, tačnije džamije i koja je rada prihod ustupiti našim crkvama, pripala je crkvi. Tako je Popečiteljstvo dobilo spisak vakufskih zemalja u Smederevu 18. decembra 1839. koja su bez sahibije i koja je trebalo da pripadnu crkvama. Međutim, knjaževskim rješenjem od 3. februara 1847, odlučeno je da se crkvama zabrani prodaja vakufskih dobara.

Međutim, Šabačka opština molila je Ministarstvo prosvjete, preko šabačke kapetanije, da se dozvoli prodaja vakufske zemlje jer je zajednički stav opština bio da bi se ostvarila veća zarada prodajom zemlje. Istovremeno, dostavljen je i spisak popisanih dobara na vakufskoj zemlji u Srbiji.48

Kneževina Srbija je 1862. godine bila vazalna država, sa Osmanskim carstvom kao sizerenom i dalje. Prisustvo Osmanskog carstva u Kneževini bilo je iskazano putem prisustva vojnih garnizona u šest tvrđava, policije i postojanja osmanskih civilnih vlasti koje su bile nadležne za muslimansko stanovništvo koje je živjelo u gradskim naseljima.49 Nakon bombardovanja Beograda, uspostavljen je mir.

U Kanlidži, predgrađu Istanbula, održana je u septembru 1862. međunarodna konferencija povodom nastalih srpsko-osmanskih sporova. Uoči ove konferencije, Francuska i Rusija su sačinile sporazum o zajedničkom istupanju u korist srpskih interesa.

Konferencija je zaključena protokolom od 12 članova, po kome se tvrđave Soko i Užice imaju srušiti, izuzimajući gradove. Porta je zadržala svoje garnizone u četiri grada: Beogradu, Fetislamu, Smederevu i Šapcu. U skladu sa odredbama 1. i 8. člana zaključaka ove konferencije, trebalo je da se muslimani isele što je moguće brže. Kneževina Srbija je trebalo da isplati Porti devet miliona groša u ime odštete za nepokretna i pokretna dobra muslimana u Beogradu. Muslimani su imali da predaju svoja groblja na čuvanje Srbima, a Srbi nisu smjeli da ruše džamije.50

Najvažniji članovi Protokola, koji se tiču nepokretnih dobara muslimana, te vakufskih, jesu 1, 3. i 8.

Član 1: „Radi sprječavanja mogućnosti sukoba koji proističu iz izmješanosti srpskog i muslimanskog stanovništva na istoj lokaciji, Osmanska vlada će u cjelini prenijeti vlasništvo na srpsku vladu, uz uslov obeštećenja vlasnika, sve zemlje i kuće u varoši Beograd, koje u sadašnje vrijeme pripadaju muslimanima.

Porta će prepustiti pod istim uslovima pomenutoj vladi sve zidine, šančeve i objekte koji čine stari bedem koji odvaja moderni od starog grada, koji se zove četvrt, kao i kapije – savsku, varošku, istanbulsku i vidinsku. Ovi šančevi, zidine, kapije i objekti biće uništeni i sravnjeni.

Srbi neće podići nijedan vojni objekt na tom terenu. Ove promjene ranijeg stanja stvari imaće za posljedicu isključivo nadležnost srpskih vlasti koje će se ubuduće proteza- ti na cijelu varoš kao i beogradske četvrti. Sva vjerska zdanja i mezarevi koja bi muslimansko stanovništvo ostavilo povlačeći se sa mjesta na kojima su bili na osnovu starinskih prava biće savjesno poštovani.“

Član 3: „Srpska vlada će se pobrinuti da nadoknadi, ili naturalno ili novčano, sve pokretne stvari koje su ostavili muslimani u svojim kućama ili dućanima kada su se povukli u tvrđavu. Ako su, u vrijeme nereda koji su se tada desili, pojedini Srbi pretrpjeli gubitke iste vrste djelima muslimana, njima će štetu nadoknaditi osmanska vlada.“

Član 8: „Visoka Porta preduzeće trenutne mjere u saglasnosti sa srpskom vladom da se svi muslimanski stanovnici koji žive oko pet utvrđenih tačaka koje ona drži u posjedu na osnovu ugovora, i koji su specifirani u prethodnim članovima, mogu osloboditi svoje imovine i povući se sa srpske teritorije što je moguće brže. Osmanski povjerenik poslan u Beograd, u cilju odlučivanja ovog i drugih pitanja koja od ranije stoje, okončaće svoj posao u okviru roka koji će odrediti Mješovita civilna komisija opisana u članu 5. Podrazumjeva se da nema ničeg u onome što prethodi, a što bi sprečavalo muslimane da zbog svojih poslova putuju po unutrašnjosti Kneževine, pod uslovom da poštuju zakone zemlje.“51

Beograd je zbog svog strategijskog položaja i privrednog značaja imao sve preduslove da uz posebnu brigu države brzo preraste u muslimanski šeher. U Beogradu je izgradnja vakufa započela odmah po osvajanju, 1521. godine, te su najveće vakufe podigli smederevski sandžak-begovi: Mehmed-paša Jahjapašić, Mehmed Sokolović, Bajram-beg, Piri-paša, Mu- sa-paša i vezir Ahmed Ćuprilić. Ovi dostojanstvenici gradili su vakufe u XVI i XVII vijeku.52

Uprava grada Beograda obratila se dopisom Ministarstvu prosvjete i crkvenih djela, 1862. godine, u nastojanju da popiše sva muslimanska dobra bez sahibije koja su ležala na vakufskoj zemlji u Beogradu. U dopisu se, između ostalog, navodi da kada su muslimanske zemlje Hatišerifom od 1833. prešle u „srpske ruke“, muslimani nisu više imali prava da žive na vakufskoj zemlji, nakon čega su počeli sa prodajom nepokretnih dobara na ovoj vrsti zemljišta.

Ova prodaja je zaustavljena i 14. jula 1833. je odlučeno da se novac vrati onima od kojih je otkupljena vakufska zemlja. Rješenjem od 5. decembra 1839. ustupljene su sve opštinske zemlje opštinama, zemlja koja je bila bez sahibije zadržana je za Upraviteljstvo, a vakufska zemlja ustupljena crkvi.

Uprava grada Beograda nastojala je da prikupi podatke o licima koja su posjedovala nepokretna dobra na vakufskoj zemlji, te je dopisom ministru prosvjete i crkvenih djela od 10. juna 1862. dostavila spisak, sa naznakom da je on sastavljen posredstvom Sreskog suda, ali se, nakon objave da se varošani koji imaju nepokretna dobra na vakufskoj zemlji jave, niko nije odazvao pozivu.

Važno je napomenuti da, u skladu sa islamskim pravom, džamijski objekti građeni na vakufskoj zemlji nisu smjeli biti srušeni, jer su izgrađeni u ime Boga. Mogli su samo biti obnovljeni ili uklonjeni ruinirani i trošni dijelovi džamije ili čitave bogomolje.53

Uprava grada Beograda naložila je da se ponovo popišu muslimanska dobra u Beogradu, 1865. godine, a među 665 „numera“ u Spisku našao se samo jedan vakufski posjed, koji je označen kao „go plac“, pod numerom 201.54

Sultan je carskim ukazom od 10. aprila 1867. godine prepustio upravu nad carskim gradovima Beogradom, Kladovom, Smederevom i Šapcem knezu Mihailu.

Poslednji muhafiz beogradske tvrđave Ali Riza-paša je 19. aprila predao ključeve tvrđava. U beogradskoj tvrđavi ostala je da se vijori samo osmanska zastava, pored koje je stajala i srpska. Posljednji osmanski vojnici napustili su tvrđavu 1867. godine, a nakon Berlinskog kongresa 1878, kada je Kneževina dobila nezavisnost, skinuta je zastava.55

U Srbiji je islam priznat 1868. godine, kada je knez Mihailo Obrenović muslimanskom džematu u Beogradu predao na korišćenje Bajrakli džamiju, koja je istovremeno obnovljena.56

Tom prilikom, knez je odredio platu vjerskim službenicima i određena su sredstva za održavanje džamije.

Obnova Bajrakli džamije započeta je nakon što je ministar prosvjete i crkvenih djela Srbije uputio dopis Državnom savjetu, 10. maja 1868. godine, u kome navodi da je potrebno obnoviti jednu islamsku bogomolju u Beogradu, kako „ne bi muhamedanci koji se po svojim poslovima u Beogradu bave, bez religiozne utjehe bili“. Ministar prosvjete i crkvenih djela bio je ovlašćen od strane Državnog savjeta da od 1. juna 1868. godine izdaje hodži pri Bajrak džamiji 240, a mujezinu 120 talira godišnje.

Bajrakli džamija je obnovljena 1868. i vjerski obredi su se ponovo počeli vršiti u drugoj polovini godine. Iz susjedne kuće iseljen je Vilhelm Šosberg, a kuća je data na korišćenje imamu Muhamedu efendiji Hadži Mehmedoviću, koji je porijeklom bio iz Sarajeva.57

Džematski odbor i džamijski tutor postavljeni su 1871. godine, ali su već 1876. godine napustili Beograd zbog rata s Osmanskim carstvom. Bajrakli džamija je zatvorena, a cjelokupan inventar zaključan i, kako navodi Abdulah Hadžić, „vrata džamijska zapečaćena“. Kuća u kojoj je stanovao imam data je izbjeglicama na korišćenje.58

Obnova Bajrakli džamije izvršena je od strane Uprave grada Beograda, ali to nije učinjeno zato što se nalazila na vakufskoj zemlji i zato što nije smjela biti srušena, već zato što je knez Mihailo želeo da muslimanima u Beogradu obezbjedi mjesto prigodno za molitvene obrede. Ovaj primjer obnavljanja vakufske imovine na vakufskoj zemlji je, prema našim saznanjima, jedini na tlu Kneževine Srbije sve do oslobođenja, 1878. godine, kada je Privremenim zakonom o uređenju oslobođenih predjela, 3. januara 1878, islamu dat status zakonom priznate vjere.59

42 Sućeska, A., 1987, Serbestiyet u osmanskom feudalnom pravu, Anali Pravnog fakulte- ta u Beogradu, 1, str. 112.
43 Беговић, M., 1963, стр. 4.
44 Karčić, F., 1983, Međunarodnopravno regulisanje vakufskih pitanja u jugoslovenskim zemljama, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, IX–X, Sarajevo, str. 142.
45 Матић, Д., 1850, Објасненије грађанског законика за Књажество српско, Београд.
46 Рашид-беја историја чудноватих догађаја у Београду и Србији, 2010, Београд, стр. 124.
47 Љушић, Р., 2004, Кнежевина Србија 1830–1839, Београд, стр. 49. 46 Karčić, F., 1983, str. 144.
Hronologijska i azbučna tablica sviju zbornika zakona i uredaba izdanih u Knjažestvu Srbiji od 2 februara 1835 do 24 jula 1877 počinjući od zbornika 1. do zbornika 31-og, 1877, Beograd, str. 15.
48 AS, DS, 1862–1867, R.186.
49 Karčić, F., 2012, Protokol konferencije u Kanlidži 1862: pravno-historijska analiza odredaba o muslimanskom stanovništvu, 150 godina od protjerivanja muslimana iz Kneževine Srbije: zbornik radova sa naučnog simpozijuma, Orašje, str. 72.
50 Bandžović, S., 2012, Muslimani u Smederevskom sandžaku: progoni i pribježišta (1804–1862), 150 godina od protjerivanja muslimana iz Kneževine Srbije: zbornik radova sa naučnog simpozijuma, Orašje, str. 36.
51 Karčić, F., 2012, str. 76–77.
52 Fotić, A., 1992, Uloga vakufa u razvoju orijentalnog grada: beogradski vakuf Mehmed-paše Jahjapašića, Socijalna struktura srpskih gradskih naselјa: zbornik radova, Beograd–Smederevo, str. 150
53 Abbasi, Z., 2012.
54 IAB, UGB, k. 907, 1865, 5825.
55 Ova odredba ponovljena je u Uredbi o uređenju oslobođenih oblasti, od 18. avgusta 1913, kada je Osmansko carstvo izgubilo teritoriju Novopazarskog sandžaka, Kosova i Makedonije u balkanskim ratovima.
56 Karčić, H., Posljednji muslimani u Beogradu 1867, Takvim, Sarajevo 2018, str. 164.
57 Šalјić J., 2016, Od konfesije ka identitetu: muslimansko pitanje u Srbiji 1878–1912: doktorska disertacija, Beograd, str. 45–46.
58 AS, DS, 1862–1867, R. 186.
59 AS, DS, 1862–1867, Р. 186.
Mr. Sc. Irena D. Kolaj Ristanović

Iz rada: O ustanovi vakufa i vakufskim dobrima u Kneževoini Srbiji 1830-1878; Pravno-historijski okvir