Organizirani kriminal na zapadnom Balkanu

Autor daje kratku istoriju i opšti pregled situacije i trendova u tri najživlja i najotpornija sektora organizovanog kriminala na Zapadnom Balkanu – nedozvoljene droge, oružje, i trgovina ljudima – i ima za cilj da procijeni napore vlade (ili njihov nedostatak)

Autor: Dejan Anastasijević ¹

Autor daje i preporuke za budućnost. On zaključuje da su tri glavna sektora organizovana kriminalnih aktivnosti – trgovina drogom, ljudima i oružjem – one su isprepletene, a sve tri su duboko usađene u sveobuhvatnu kulturu korupcije u regionu i da ne postoji sveobuhvatna strategija za rješavanje problema, ni lokalno, ni u EU , iako je organizovani kriminal na Zapadnom Balkanu široko prepoznat kao glavna prijetnja stabilnosti u regionu i Evropi.

I. UVOD

Šest godina nakon završetka jugoslovenskih ratova, može se sa sigurnošću tvrditi da je potencijal za velike oružane sukobe na Zapadnom Balkanu u velikoj mjeri smanjen. Međutim, države koje su se pojavile sa ruševina Jugoslavije pate od hronične političke nestabilnosti, visoke stope nezaposlenosti i nedostatka vladavine prava. To, zajedno sa raširenom korupcijom, neriješenim etničkim pitanjima i poroznim
granicama, čini ih podložnim i terorizmu i organizovanom kriminalu. Štaviše, strukture za provođenje zakona u regionu su uglavnom relikti iz ratnog perioda, nenavikli na demokratsko okruženje. Osmišljeni da služe autokratskim režimima u dubokoj tajnosti, oni ostaju duboko sumnjičavi prema svakom pokušaju reforme i odgovornosti.

Takođe, treba napomenuti da u Srbiji i Crnoj Gori režim Slobodana Miloševića nije bio samo korumpiran, autokratski i kriminalizovan: to je bio zločinački režim, čiji je ceo sektor bezbednosti bio duboko umešan ne samo u ratne zločine, već i u klasične oblicke organizovanog kriminala: trgovina drogom i oružjem, iznude, otmice i ciljana ubistva. Sigurnosni sistemi u drugim republikama, nažalost, replicirali su ovaj model u različitim stepenima tokom 90-ih. Iako su sada u svim bivšim jugoslovenskim republikama u toku napori da se ove strukture reformišu u skladu sa evropskim standardima, većina posmatrača se slaže da su ove reforme, u najboljem slučaju, samo blago efikasne, a u najgorem kontraproduktivne. U Srbiji je, na primer, Bezbednosno-informativna agencija (BIA), koja je ranije delovala pod okriljem Ministarstva unutrašnjih poslova, „reformisana” tako što je definisana kao „nezavisna” agencija, čime je praktično stavljena van nadležnosti i kontrole vlade. Situacija u Makedoniji nije puno bolja, a Hrvatska se, unatoč nekim poboljšanjima, još uvijek bori da razbije zloćudno nasljeđe Franje Tuđmana.

---

¹ Dejan Anastasijević je viši istraživački izveštač beogradskog nedeljnika VREME i slobodni balkanski dopisnik magazina TIME. Takođe radi i za Beogradski centar za ljudska prava. Ovaj rad je predstavljen na Prvoj godišnjoj konferenciji o sigurnosti građana, terorizmu i organiziranom kriminalu u Regionu Zapadnog Balkana, u organizaciji HUMSEC projekta u Ljubljani, 23-25. novembra 2006

---

Još je gore u Bosni i Hercegovini i na Kosovu, gdje međunarodni napori u izgradnji nacije daju različite rezultate u obuzdavanju terorizma i organiziranog kriminala. U obje zemlje, preklapanje nadležnosti lokalne i međunarodne administracije omogućava stalno prebacivanje odgovornosti između nacionalnog i međunarodnog pravosuđa i agencija za provođenje zakona. U Bosni, lokalna policija i sudovi su u rukama srpskih, bošnjačkih i hrvatskih nacionalističkih stranaka, svaka čvrsto ukorijenjena na svojim teritorijama; a na Kosovu, bivši kadar OVK, uspešno transformisan u organizovane kriminalne grupe, ima veću moć od lokalnih i međunarodnih birokrata.

Za razliku od svojih pravnih kolega, organizovane kriminalne grupe na Zapadnom Balkanu su multietničke, prekogranične i dobro integrisane u odgovarajuće evropski kolegijum: kosovski Albanci, Srbi, Bosanskohercegovački i hrvatski krijumčari droge rado rade zajedno, kao i sa afganistanskim proizvođačima heroina, kao i sa zapadnoevropskim distributerima. Trgovci ljudima takođe sele svoju „robu“ uz minimalan rizik. I dok Balkan više nije atraktivno odredišno tržište za ilegalno oružje, višak zaliha koji je zaostao nakon rata pronalazi put do ratnih zona u Africi i na Bliskom istoku.

Ipak, situacija nije potpuno mračna. Poslednjih godina, većina zemalja u regionu uložila je napore, u različitim stepenima, da unapredi svoje zakonodavstvo, reformiše agencije za provođenje zakona i stvori regionalne mreže za borbu protiv organizovanog kriminala. Međutim, većina ovih napora je podstaknuta izvana, a ne svijesti lokalnih vlasti o društvenoj i ekonomskoj cijeni koju nanose aktivnosti organiziranog kriminala.

Cilj ove ankete je da pruži kratku istoriju i opšti pregled situacije i trendova u tri najživlja i najotpornija sektora organizovanog kriminala – nedozvoljena trgovina drogama, oružja i trgovina ljudima – i da proceni napore vlade (ili nedostatak toga) da ih usvoji, kao i da pruži preporuke za budućnost.

II. Prvi dio: Droga – samo slijedi heroin

Dok su na Balkanu lako dostupne sve vrste nedozvoljenih droga, od domaćeg kanabisa do sintetičkih droga, trgovina heroinom je ona koja izaziva najveću zabrinutost. Zbog svoje isplativosti i cijene u najvećoj meri nanosi uništavanju života najproduktivnijih slojeva stanovništva (prosječna starost zavisnika od heroina je 25 godina), te širenje AIDS-a. Lako je shvatiti zašto je heroin tolika prijetnja: najkraći put od Afganistana, gdje se proizvodi oko 90% heroina namijenjenog evropskom tržištu, do uglova ulica zapadnoevropskih prijestolnica, vodi ravno kroz Balkan, otprilike prateći istorijski put svile.

U Turskoj se kilogram heroina broj 4 (92% čistoće) može nabaviti za između 7.000 i 12.000 američkih dolara; u Austriji kilogram heroina košta 40.000 američkih dolara i više, a u Norveškoj preko 60.000 američkih dolara. Ovako visoka profitna marža je stalni izvor iskušenja kako za trgovce ljudima tako i za korumpirane službenike za neprovođenje zakona.

Tokom većeg dijela 90-ih, tradicionalna balkanska ruta iz Turske preko Bugarske, Makedonije, Srbije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Slovenije, Austrije, Njemačke i Holandije bila je poremećena ratom, iako su povremeni transporti opijata ponekad presretali (jedan takav transport, zaplenjen od strane jugoslovenske carine na bugarskoj granici 1997. godine, sadržao je preko 350 kilograma heroina). Umjesto toga, transport droge je promenio ruru, iz Turske preko Bugarske, Rumunije i Mađarske u Slovačku, Češku, Njemačku i Holandiju, ili preko Mađarske i/ili Slovačke u Austriju, a zatim u Njemačku i Holandiju.

Međutim, nakon 2000. godine, južni ogranak se ponovo pojavio, sa krijumčarenim heroinom iz Turske preko Bugarske i Makedonije (BJRM) u Albaniju, Italiju, Austriju i Njemačku. Osim toga, kamioni su se prevozili trajektima iz Turske za Albaniju, Hrvatsku, Sloveniju i sjevernu Italiju (Trst) i koriste se za promet opijata u Zapadnu Evropu, često u tranzitu Austrije i Njemačke.

Njemački savezni ured kriminalističke policije izvještava da se 2004. godine 45% svih njemačkih zapljena heroina dogodilo u blizini austrijske granice.

Povećanje evropskih zapljena prvenstveno je rezultat udvostručenja zapljena opijata u jugoistočnoj Evropi (zemlje Balkanske rute). Najveći porast u jugoistočnoj Evropi prijavila je Turska, Srbija i Crna Gora, Hrvatska i Albanija. Više od 15 metričkih tona zaplenjeno je u jugoistočnoj Evropi, što je više od ukupnog broja zaplenjenih u zapadnoj i srednjoj Evropi (9 metričkih tona) i istočnoj Evropi. Evropa (4 metričke tone u evropskim zemljama C.I.S.). Ne pomaže ni to što mnoge granice duž balkanske rute presecaju blisko povezane etničke zajednice, od kojih su neke tradicionalno sklone krijumčarenju. Granični prelazi su loše održavani i često se lako zaobilaze „alternativnim“ planinskim putevima. Ovo se posebno odnosi na Kosovo, koje ima porozne granice sa Makedonijom, Albanijom i užom Srbijom, sa etničkim Albancima koji se nižu u tom području duž granica Kosova. Iako je Kosovo donekle udaljeno od tradicionalne balkanske rute, ono je idealno skladište za heroin koji se krijumčari iz Makedonije ili Albanije, koji se onda može prepakovati i poslati na zapad kroz Srbiju ili Crnu Goru.

To, kao i prisustvo velike etničke albanske dijaspore u Turskoj, Austriji, Njemačkoj i Švicarskoj, omogućilo je da se etnički albanski krugovi pojave kao dominantna sila u evropskoj trgovini i distribuciji droge. Prema procjenama švicarske policije, etnički Albanci kontrolišu oko 80% unosnog tržišta heroina u Švicarskoj i podižu udjele u drugim evropskim zemljama.

Do nedavno, administracija na Kosovu predvođena UN-om, zaokupljena održavanjem osnovne bezbednosti i fokusirana uglavnom na upravljanje etničkim sukobima, uglavnom je ignorisala problem droge u pokrajini; 2000. godine, Bernard Kušner, tadašnji šef misije UN-a na Kosovu, jelavo je izjavio da “…nema problema sa drogom na Kosovu, jer nijedna droga nije zaplenjena od osnivanja misije” Stav se donekle promenio u poslednjih nekoliko godina, a međunarodna policija izvršila je nekoliko velikih zapljena. Međutim, notorno spor i ugašeni pravni sistem na Kosovu često dozvoljava osumnjičenima da to učine izbegavajući zakonske sankcije.

Budući da se Kosovo nalazi nešto izvan glavnih međunarodnih autoputeva, albanski narko-bosovi moraju blisko sarađivati ​​sa svojim makedonskim, srpskim i bugarskim partnerima kako bi se preselili pošiljke prema njihovim zapadnim destinacijama. Tipično, heroin ulazi na Kosovo iz Makedonije, a zatim se skladišti u mestima kao što su Uroševac (Uroševac) ili Vučitrn (Vushtri), u blizini srpske
granice. Zatim, nakon dogovora, velike pošiljke prelaze u Srbiju kroz porozni deo granice u blizini srpskog grada Preševa, a odatle ima samo 15 kilometara do međunarodnog autoputa koji povezuje Atinu, Skoplje i Beograd sa prestonicama Zapadne Evrope. Zanimljiv uvid u način na koji kriminalne grupe sarađuju može se dobiti iz slučaja Qamil Šabani, etnički Albanac iz Uroševca. Shabani je bio blizak saradnik Metusha Bajramija, etničkog Albanca iz Makedonije sa bugarskim državljanstvom, koji je nadgledao transport heroina preko Turske, Bugarske i Makedonije. Ali Šabani je bio povezan i sa srpskim kriminalnim klanom poznatim kao zemunski klan, koji je bila dobro povezana sa BIA, najvećom srpskom bezbednosnom agencijom. Do trenutka hapšenja, pripadnici zemunske bande su redovno preuzimali pošiljke heroina iz Šabanijevog skladišta u Uroševcu i preševskom dolinom transportovali u Srbiju; zahvaljujući njihovim vezama sa BIA, njihova vozila su često pratili srpski službenici obezbeđenja, kako bi kamioni mogli da prođu kroz policijske punktove bez pretresa. Šema je funkcionisala sve dok vođe zemunskog klana i njihovi saučesnici iz BIA nisu uhapšeni 2003. godine nakon što su organizovali atentat na Zorana Đinđića, premijera Srbije.

Šabani je nastavio da radi, verovatno sa novim srpskim partnerima, sve do septembra 2005. godine, kada ga je uhapsila međunarodna policija nakon što je kod njega pronađeno oko 110 kilograma visokokvalitetnog heroina. Metush Bajrami je pokupljen nekoliko mjeseci ranije u blizini Milana, Italiji. Međutim, umešanost srpskih bezbednosnih službi u trgovinu drogom nikada nije na odgovarajući način istražena.

Za vreme vladavine Slobodana Miloševića, njegova vlada je namerno spojila svoje institucije za sprovođenje zakona, a posebno službu bezbednosti, sa organizovanim kriminalom kako bi uspostavila širok sistem paralelne sive i crne ekonomije kako bi se zaobišle ​​sankcije koje su nametnule UN. Svrha ovih ekonomija je bila dvostruka: prvo, da profitiraju oni koji su uključeni; drugo, da služi kao sigurnosni ventil, i tako spriječiti narodni ustanak osiromašenog stanovništva, koje je postalo apsolutno ovisno o crnom tržištu i sive ekonomije. Ova zavisnost je takođe učvrstila vezu između srpskog bezbednosnog aparata i organizovanog kriminala. I dok su se krijumčarski kanali tokom rata uglavnom koristili za trgovinu naftom, cigaretama, duhanom i oružjem, nakon završetka rata i podizanja sankcija, isti kanali i mreže korišteni su za profitabilnije operacije krijumčarenja droge.

I opet, državna sigurnost je odigrala ključnu ulogu.

Iako je teško pronaći čvrste činjenice o umešanosti BIA (ranije zvane Služba državne bezbednosti ili SDB) zbog tajne prirode njihovog delovanja, postoji dovoljno posrednih dokaza koji potkrepljuju vezu. U septembru 2001, skoro godinu dana nakon što je Milošević svrgnut, oko 700 kilograma heroina i kokaina pronađeno je u trezoru privatne banke u centru Beograda. Ispostavilo se da je trezor dvije godine ranije iznajmljen BIA-i, koja je u njemu čuvala drogu koju je prethodnih godina zaplijenila carina, navodno na “čuvanje”. Iako je to bilo očigledno protivzakonito po srpskom zakonu, koji striktno kaže da se sva zaplenjena droga mora staviti pod kontrolu sudova, a zatim uništiti po okončanju sudskog postupka, protiv službenika BIA nikada nije podignuta nikakva optužnica, niti je objašnjeno zašto je tako velika količina droge je uskladištena na tako nezgodan način. Droga je navodno uništena nakon pronalaska, ali opet niko osim policije i službenika BIA nije bio prisutan ovom činu. Prema zakonu, sudski službenici i nezavisni stručnjaci moraju biti prisutni kad god se ilegalna droga uništava.

Tokom suđenja atentatorima na premijera Đinđića, utvrđeno je da su vodeći članovi zemunskog klana prošli „specijalne kurseve“ BIA i da je agencija rutinski pružala zaštitu članovima bande. Glavno polje delovanja zemunskog klana bio je šverc droge, ali su se bavili i otmicama, iznudama i ciljanim atentatima.

Jedino objašnjenje zvaničnika BIA bilo je da su članovi zemusnkog klana agenciji davali „dragocene podatke o albanskim teroristima na Kosovu“. Zanimljivo, ni tužioci ni sudija nisu tražili dalja objašnjenja, niti su doneli odluku da ispitaju ovu stvar.

Neki pokušaji reforme srpskih bezbednosnih agencija (pored BIA postoje i četiri manjih agencija) preduzeti su nakon Miloševićevog pada. U julu 2002. godine, Skupština Srbije je ukinula SDB i umesto nje osnovala novu agenciju pod nazivom Bezbednosnoinformativna agencija (BIA). BIA je izbačena iz nadležnosti Ministarstva unutrašnjih poslova i kao posebna državna agencija stavljena pod kontrolu Vlade. Zadaci BIA uključuju obavještajne i kontraobavještajne aktivnosti. Većina osoblja bili su zaposleni u bivšem SDB-u, iako nisu svi ponovo zaposleni u novoj agenciji.

Borba protiv organizovanog kriminala imenovana je kao jedan od prioriteta nove agencije, a BIA je 2002. godine napravila opsežnu analizu organizovanog kriminala u Srbiji. Kritičari nove agencije, međutim, ističu da je zakonom, kojim je osnovana BIA, Parlamentu data samo površna jurisdikcija nad agencijom. Parlamentarna kontrola je ograničena na dva izvještaja koji se svakih šest mjeseci dostavljaju skupštinskom Odboru za odbranu i bezbjednost. Sudska kontrola nad agencijom je također vrlo ograničena. Dozvolu za korišćenje posebnih sredstava nadzora, prema zakonu, daje predsednik Višeg suda Srbije, a ne Viši savet suda. BIA u suštini nije potvrdila optimistična predviđanja koja su izneli zvaničnici Vlade Srbije pri njenom stvaranju. Uprkos nekim promjenama na najvišim nivoima BIA-e, agencija ostaje uglavnom nereformisana i izvan istinskog uvida javnosti. Istaknuti agenti BIA, koji su održali bliske odnose sa zemunskim klanom i sa takozvanim „patriotskim“ (tj. ultranacionalističkim) snagama, zadržali su svoje pozicije. BIA tako ostaje ozbiljna potencijalna prepreka reformama i borbe protiv organizovanog kriminala, ne samo u oblasti trgovine drogom.

S druge strane, Vlada Srbije je nedavno uvela niz mera u cilju suzbijanja trgovine drogom. Zakonom o prometu nedozvoljenih droga iz 2003. godine uvedene su nove, strože kazne, a po prvi put je samo posjedovanje bilo koje količine ilegalnih droga postalo krivično djelo. Što je još važnije, od ove godine je odobrena Carinska služba proširene ovlasti, uključujući ovlasti za prisluškivanje telefona i infiltriranje svojih agenata u kriminalne krugove (donedavno samo BIA i Vojnoobavještajne i kontraobavještajne službe su imale ovlaštenja i sredstva za elektronski nadzor). Takođe, Odeljenje za borbu protiv organizovanog kriminala (OBPOK) objavilo je planove za povećanje broja agenata u svom odeljenju za borbu protiv narkotika sa desetak na 50, kao i uspostavljanje regionalnih kancelarija širom zemlje. (Trenutno OBPOK nema filijale van glavnog grada). U poslednje vreme srpska policija i carina imaju više uspeha u presretanju pošiljki heroina: tokom prvih šest meseci 2006. godine zaplenjeno je više od 360 kilograma, više nego dva puta nego u dve prethodne godine. Ipak, ulična cena heroina u Srbiji – između 15 i 20 evra po gramu – ukazuje da je droga u izobilju i lako dostupna, a činjenica da je ova cena ostala stabilna poslednjih pet godina dokazuje da je potrebno još mnogo toga da se uradi, veoma malo je učinjeno kako bi se smanjio protok heroina kroz Srbiju ka zapadnim tržištima.

Bosna i Hercegovina, koja je sljedeća zemlja na balkanskoj ruti heroina, također ima lošu evidenciju u suzbijanju trgovine drogom. Ne postoji specijalizovana agencija za borbu protiv droga, ni na državnom nivou ni u okviru dva bosanska entiteta: Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine. Najveći dio napora da se obuzdaju dileri i krijumčari droge prepušten je carini i lokalnoj – općinskoj i kantonalnoj – policiji, koja nema ni kadrove ni opremu da se bavi organiziranim kriminalnih krugova. Ne postoji ni dostupna statistika o tome koliko je droge zaplenjeno u republici u proteklom periodu.

Bosanske granice i sa Srbijom i sa Hrvatskom su porozne i njihovo prelaženje može biti kao “šetnja parkom”. Dakle, kada pošiljka heroina stigne u Srbiju, premeštanje u Hrvatsku, direktno ili kroz Bosnu nije veliki izazov. Iako je Hrvatska dijelila mnoge probleme sa Srbijom za vrijeme vladavine autoritarnog predsjednika Franje Tuđmana, zemlja je od tada pokazala značajni napredak u suzbijanju organizovanog kriminala. Osim Rumunije, Hrvatska je jedina balkanska zemlja sa nacionalnom strategijom za suzbijanje trgovine i zloupotrebe ilegalnih droga, koja povezuje različite vladine, međunarodne i nevladine institucije. Vlada Srbije je obećala da će izraditi takvu strategiju, kao i agenciju, ali se očekuju odlaganja zbog trenutne političke nestabilnosti.

Iako trgovina heroinom ostaje najveći i najmaligniji problem na Zapadnom Balkanu, prisutne su i druge droge. Zloupotreba kokaina i stimulansa tipa amfetamina (ATS), kao što su ekstazi, amfetamin i metamfetamin, je u porastu, a kanabis je sveprisutan. U februaru 2003. policija je izvršila raciju u nekoliko farmaceutskih fabrika u blizini Beograda, otkrivši veliku količinu ATS-a (uglavnom amfetamina). Istraga je pokazala da je kolovođa, doktor Milan Zarubica, proizvodio tone stimulansa pod izgovorom istraživanja i razvoja novog lijeka, a izvozio ih širom Evrope. Zarubica je osuđen na 12 godina zatvora, a četrnaest njegovih saradnika takođe je osuđeno na duže zatvorske kazne. Od tada je većina ATS pronađenih na Balkanu proizvedeno van regiona i krijumčareno na Balkan za lokalnu potrošnju; kanabis se i uzgaja i konzumira lokalno, ali prisustvo kokaina, koji se često nalazi u manjim količinama u heroinu pošiljke, je razlog za zabrinutost.

Drugi razlog za zabrinutost je rastuća lokalna potrošnja opijata. Neprekidan protok jeftinog heroina kroz region, zajedno sa visokom stopom nezaposlenosti i lošom socijalnom situacijom, doprinose širenju zavisnosti među mladima od 16 do 25 godina. Ovo se posebno odnosi na Kosovo, gde kolaps tradicionalnog društva nakon sukoba, kao i opšti nedostatak vladavine prava, čini da su mladi su posebno ranjivi za dilere droge. I u Bosni se situacija može opisati kao dramatična, a u nekim općinama, poput Travnika, procjenjuje se da su oko 10% osoba od 15 do 30 godina ovisni o heroinu. Uprkos svemu tome, lokalne vlasti pokazuju samo simboličan trud u borbi protiv ove pošasti, a kada to učine, obično ih ograničavaju na kratkotrajne reklamne kampanje, ponekad u kombinaciji sa ad – hoc policijskim racijama sa ciljem hvatanja malih dilera droge. Ukupna društvena i ekonomska cijena takvog nemara, kroz uništavanje mladih života, HIV/AIDS-a i korozivnu korupciju je nemoguće izračunati.

Jasno je da je potreban sistematičniji pristup kako bi Balkan učinio manje propusnim za međunarodnu i lokalnu trgovinu drogama. Trebalo bi izvršiti pritisak na nacionalne vlade da formiraju specijalizovane agencije koje bi se bavile ovim problemom i regionalna međuagencijska agencija povezana sa EUPOL-om, UNDOC-om i drugim međunarodnim organizacijama bila bi od velike pomoći. Možda bi strategija koja je korišćena u suzbijanju trgovine ljudima u regionu (o kojoj se govori u sledećem poglavlju) mogla da bude koristan model za pristup problemu trgovine drogom.

Organizirani kriminal na zapadnom Balkanu – Drugi dio – Trgovina ljudima – Uspješna Priča

Organizirani kriminal na zapadnom Balkanu – Treći dio – Krijumčarenje Oružja

V. Zaključci i preporuke

Tri glavna sektora aktivnosti organizovanog kriminala – trgovina drogom, ljudima i oružjem – su isprepletena, a sva tri su duboko ukorijenjena u sveprisutnu kulturu korupcije u regionu. Neometani etničkim predrasudama, političkim razlikama i dugim birokratskim procedurama, oni sarađuju na regionalnom i međunarodnom nivou mnogo efikasnije od vlada i međunarodnih organizacija koje ih pokušavaju suzbiti.

I iako je organizovani kriminal na Zapadnom Balkanu do sada široko prepoznat kao glavna prijetnja stabilnosti u regionu i Evropi, ne postoji sveobuhvatna strategija za rješavanje ovog problema, ni lokalno, ni u EU.

Na lokalnom nivou, glavna prepreka u borbi protiv organizovanog kriminala je nereformisani sektor bezbednosti, posebno u Srbiji, i loš i često nefunkcionalan pravosudni sistem, posebno na Kosovu.

Veličina i geografski položaj Srbije stavljaju je u centralnu poziciju u pokušaju da zaustavi tok ilegalnog saobraćaja kroz region. Međutim, srpske bezbednosne agencije, koje su imale ključnu ulogu u formiranju organizovanih kriminalnih grupa tokom 90-ih, trenutno rade bez gotovo ikakvog zakonskog ili parlamentarnog nadzora.

Zakon o bezbednosti, koji je na brzinu napisan i usvojen u Skupštini Srbije 2002. godine, ne sadrži odredbe koje bi omogućile spoljnu istragu aktivnosti Agencije: u nekoliko slučajeva, pokušaji srpskih sudova i tužilaštava da dobiju čak i osnovne informacije o slučajevima u kojima je BIA bila umešana su bili. ignorisani, ili čak otvoreno odbačeni.

Agencija je formalno odgovorna premijeru Srbije, ali su čak i njegova ovlašćenja ograničena. Premijer može da zaposli i otpusti direktora BIA, ali čak ni on nema zakonske instrumente da primora agenciju da uradi bilo šta što suštinski ne želi. Situacija nije mnogo drugačija kada su u pitanju ostali elementi sektora bezbednosti Srbije: vojska (sa sopstvenim špijunskim službama), redovna policija i dve manje bezbednosne agencije koje deluju pod okriljem Ministarstva spoljnih poslova.

Neuspeh u pronalaženju i hapšenju odbeglog generala Ratka Mladića jasno ilustruje ovu poentu. Drugi problem u Srbiji je njen pravosudni sistem koji, iako se konstantno reformiše, nastavlja da radi sa zapanjujućom neefikasnošću. Da bi se ovaj problem zaobišao, u Beogradu su 2003. godine osnovana dva specijalna suda – jedan za organizovani kriminal i drugi za ratne zločine.

Međutim, sudovi nemaju dovoljno osoblja (samo osam sudija se bavi organizovanim kriminalom) i rade bez političke podrške. Sadašnja vlada, izabrana 2004. godine, vidi Specijalne sudove kao naslijeđe svojih prethodnika i političkih rivala, a neki od njihovih ministara – uključujući ministra pravde – otvoreno se protive njihovom postojanju.

Maratonsko suđenje atentatorima na premijera Zorana Đinđića je rečit primer: posle više od 30 meseci još nema presude; u međuvremenu, jedan tužilac i predsednik veća su podneli ostavke, drugi tužilac je uhapšen i optužen za prenošenje informacija kriminalcima (preminuo je u pritvoru), dva važna svedoka su ubijena, a treći je napustio zemlju u strahu za svoj život.

I druge zemlje u regionu imaju problema. Hrvatska je otišla najdalje u dovođenju u red svog sigurnosnog sistema, ali je još uvijek daleko ispod standarda EU. U Bosni i Hercegovini, dva entiteta koja je čine – Republika Srpska i Bošnjačko-hrvatska Federacija – imaju svaki svoje policijske snage, a svaka policija djeluje prema različitim zakonima. Krivični zakoni u entitetima su također različiti. Do sada su se svi pokušaji bh. međunarodnih supervizora da ujedine policiju i usaglase zakone pokazali uzaludni zbog otpora lokalnih političara.

Kosovo je pravna crna rupa: ima lošu policiju, a pravosudni sistem, uprkos međunarodnim naporima, jedva da funkcioniše. Makedonija, koja je i dalje oporlja od sukoba između etničkih Albanaca i Slovena iz 2001. tek nešto bolje od Kosova. Na međunarodnom nivou, postoje neki plemeniti napori, posebno SECI (Centar inicijative za saradnju u jugoistočnoj Evropi za borbu protiv prekograničnog kriminala), osnovan 1996. godine. Sada povezan sa Europolom, SECI centar u Bukureštu, Rumunija, sastoji se od 12 članova (svih deset balkanskih zemalja, od Slovenije do Turske, plus Mađarska i Moldavija) i 13 stalnih posmatrača.

Svih dvanaest članova ima 24 policajca i carinika u SECI centru. U međuvremenu, SECI je proširio svoje aktivnosti na borbu protiv prekograničnog kriminala koji uključuje trgovinu drogom i oružjem, ljudima i pranje novca. Godine 2003. dodala je radne grupe za borbu protiv krijumčarenja i prijevare i borbe protiv terorizma kako bi uključila malokalibarsko i lako oružje (SALW) i oružje za masovno uništenje (WMD).

Međutim, čak i najbolji primjer uspjeha SECI – kao što je Operacija Miraž opisana u dijelu II ovog rada – otkriva njena institucionalna ograničenja i slabosti: od 500 trgovaca ljudima uhapšenih kao rezultat saradnje SECI do kraja 2004., samo 50 je išlo na suđenje, a samo 5 je rezultiralo osuđujućom presudom.

Druga dva regionalna instrumenta za borbu protiv organizovanog kriminala u regionu, SPOC (Inicijativa Pakta stabilnosti za borbu protiv organizovanog kriminala), stvorena u Sofiji 5. oktobra 2000., i SPAI (Inicijativa za borbu protiv korupcije Pakta stabilnosti) su uglavnom neaktivne. Jasno je da EU i druge članice međunarodne zajednice moraju mnogo aktivnije da se angažuju u suzbijanju balkanskih mreža organizovanog kriminala.

Osim očiglednog razloga, a to je da većina krijumčarene „robe“ – droge, oružja i ilegalnih stranaca – završi na tlu EU, postoji još nekoliko. Prvo, balkanske kriminalne mreže su već čvrsto ukorijenjene u Evropi, a najbolji način da se one eliminišu je rješavanje problema na izvoru, u njihovim domovinama. Drugo, iskorenjivanje organizovanog kriminala u regionu unapredio bi ekonomiju i doprineo ukupnoj političkoj stabilnosti na Balkanu, omogućavajući EU da sačuva neke od svojih finansijskih političkih i vojnih resursa koji su trenutno usmereni na održavanje statusa quo. I konačno, zemlje regiona će jednog dana postati punopravne članice EU, i što se prije oslobode neželjenog prtljaga organiziranog kriminala, to bolje.

Perspektiva članstva u EU je takođe jedini glavni faktor ujedinjenja na Balkanu i predstavlja moćnu polugu za prijeko potrebne reforme. Ali EU mora voditi put i jasno definirati svoje ciljeve i sredstva. Drugim riječima, EU i njeni saveznici moraju pokrenuti ofanzivu protiv organiziranog kriminala na Balkanu ili se suočiti s porazom.

Ova ofanziva treba istovremeno da se pozabavi tri fronta:

1) Zemlje zapadnog Balkana treba snažno ohrabrivati ​​ili čak podsticati da preduzmu temeljite reforme svojih sigurnosnih sektora kako bi ih učinili efikasnijim, odgovornijim i slobodnijim od korupcije, i to treba staviti visoko na agendi razgovorima o partnerstvima. Specijalizovane jedinice za sprovođenje zakona, odeljenja i agencije za borbu protiv organizovanog kriminala treba da imaju dovoljno ljudskih i materijalnih resursa koji će im omogućiti da rade optimalno i da budu izolovani od političkog uplitanja.

2) Bezbjednosne reforme moraju ići paralelno sa reformama pravosudnog sistema u regionu, koji takođe treba da bude efikasan, nezavisan i regionalno usklađen, kao i sa zakonima i principima EU.

3) Postojeća regionalna tijela za borbu protiv organizovanog kriminala treba revidirati i preurediti. Onima koji obećavaju, kao što je SECI, treba dati dodatna ovlaštenja i resurse, a druge treba eutanazirati; trebalo bi da postoji mogućnost formiranja novih međuagencijskih agencija.

Na sva ova tri fronta treba očekivati ​​žestok otpor. Nacionalistički političari će protestirati protiv stranog miješanja u unutrašnje stvari njihove zemlje; korumpirani zvaničnici i birokrate će se odupirati reformama i udružit će se sa onima koji su jednostavno nesposobni, ali željni da zadrže svoje pozicije.

Međutim, u ovoj borbi borci protiv organizovanog kriminala mogu računati na moćnog saveznika: narod Balkana je umoran od eksploatacije od strane kriminalaca sa dobrim vezama, i sa gnušanjem odbacuju mogućnost da im deca postanu narkomani ili da budu prisiljeni u prostituciju.

To čini izglede za pobjedu mnogo vjerovatnijim. Ali neko mora da započne borbu.

Cijeli izvještaj na engleskom jeziku, u .PDF, možete preuzeti: Organized Crime in the Western Balkans