U noći između 2. i 3. avgusta 1944. u logoru smrti Aušvic-Birkenau ubijeno je 4.300 ljudi. Bio je to jedan od užasa genocida nacističke Nemačke nad evropskim Romima i Sintima – Porajmosa
„Draga Banetla, moram da te obavijestim da mi je dvoje najmlađe djece umrlo”, napisala je Margarete Bamberger svojoj sestri u Berlinu.
Pismo je 1943. prošvercovano iz takozvanog „ciganskog logora” u sastavu logoru smrti Aušvic-Birkenau – najvećeg logora smrti nasitčke Njemačke.
U pismu takođe moli da joj sestra pošalje riblje ulje, sirup protiv kašlja, vitamin C, prašak za pranje i lijek protiv šuge. Koliko je njena situacija užasna, ona kodira na romskom:
„Pozdravi i od Baro Nalepina, Elente i Marepina” – što znači „velika bolest, bijeda i ubistva”.
Margarete Bamberger je u logor deportovana sa suprugom Villijem i djecom. Njih dvoje su preživjeli. Sva djeca su umrla.
Redizajnirani fašizam: Trinaesti jul, novi izazovi osam decenija poslije
Dokumenti iz 20 zemalja
To pismo je jedno od 60 svjedočenja na portalu „Glasovi žrtava” i može se pročitati u originalu – i čuti na njemačkom, engleskom i romanesu.
Evropski naučnici – u koordiniciji istoričarke Karole Fings – prikupili su pisma i izjave progonjenih Sinta i Roma iz 20 zemalja: Austrije, Bjelorusije, Belgije, Češke, Estonije, Francuske, Italije, Letonije, Mađarske, Njemačke, Poljske, Rumunije, Rusije, Slovačke, Švajcarske, Holandije, Ukrajine – kao i Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Srbije.
Tekstovi su riječi samih Sinta i Roma, nastali u vrijeme nacističkog progona ili ubrzo nakon rata, kada su svjedočili o zločinima i pokušali da počinioce privedu pravdi.
Noć užasa u logoru smrti
Kao i djeca Margarete Bamberger, većina zatvorenika u logoru smrti Aušvic-Birenau umire od gladi, bolesti i nasilja. U noći između 2. I 3. avgusta 1944. desio se „užasan vrhunac” Porajmosa, genocida nad Sintima i Romima, kaže Fings.
SS je tada, kako to nacisti kažu – „raspustio” taj logor za porodice – što je značilo smrt za 4.300 ljudi koji su vrišteći natjerani u gasne komore.
Evropski parlament odredio je 2. avgust za Evropski dan sjećanja na Porajmos – Holokaust nad Sintima i Romima.
Cili Šmit: „Mengele mi je spasio život, ali mi nije učinio uslugu.”
Te noći gasom je ugušena i ćerka i brojna porodica Cili Šmit: četvorogodišnja Gretel je umrla u gasnoj komori, kao njeni baka i djed, tetka i njihovo šestoro djece.
Kao i drugi radno sposobni zatvorenici, Cili Šmit je neposredno prije toga transportovana u drugi logor.
Kada je htjela da pobjegne iz voza i vrati se svojoj porodici, Jozef Mengele ju je šamarom natjerao da se vrati u vagon: „Spasio mi je život, ali mi nije učinio uslugu.”
Iz katoličkog doma za siročad – u Aušvic
Franziski Kurc su prvo oduzeli djecu – Ota, Sonju, Alberta i Tomasa – i strpali ih u katolički dom za siročad. Odatle su deportovani u – „ciganski logor” Aušvica.
Poslije rata, 1946. Franziska Kurc je u pismu časnoj sestri koja je vodila taj dom opisala da ju je policija tada usmeno obavijestila „da su svo četvoro djece u Aušvicu”. Na to ih je ona pitala: “Šta još hoćete od moje jadne djece?. Dobila je kratak odgovor: „Da ih uništitimo.”
Franciska Kurc piše i da je bila je upozorena „da bude mirna”, inače će i ona i njeno najmlađe dijete, Marija, biti poslati u koncentracioni logor. Oto, Sonja, Tomas i Albert su ubijeni u Aušvicu.
Od 39 Sinti djece koja su u taj logor smrti deportovana iz doma za siročad Sveti Josif, preživjelo ih je samo četvoro. Katolička crkva ih nije zaštitila.
Crkva nije htjela da pomogne (ni) Romima katolicima
To nije jedini slučaj. U maju 1943. kada je Romima i Sintima prijetila deportacija u Aušvic i prisilna sterilizacija, Oskar Roze je pisao nadbiskupu u Breslauu:
„Ako nas naša Katolička crkva ne uzme pod svoju zaštitu, izloženi smo mjeri koja i moralno i pravno neljudska.”
Roze je naglasio da se radi o „oko 14.000 pripadnika Rimokatoličke crkve”. Međutim, ovaj i drugi pozivi za pomoć nisu imali nikakvog efekta.
Nasuprot tome, kaže Karola Fings, u okupiranoj Jugoslaviji i okupiranom Sovjetskom Savezu ima primjera „gdje su muslimanske zajednice štitile Rome koji onda nisu izručeni Nijemcima”.
Genocid u Evropi – to nije bio samo Aušvic
Kako nacisti i Vermaht napreduju u Evropi, Sinti i Romi su progonjeni i bore se za opstanak. Mnogi su ubijeni – u logorima ili streljani.
„To je zavisilo od okupacione politike i saveznika”, kaže Karola Fings.
U okupiranoj Poljskoj poznato je oko 180 mjesta na kojima su počnjeni masakri – pored logora smrti.
I u okupiranim delovima Sovjetskog Saveza i u Jugoslaviji je važilo: „Većina žrtava nije ubijena u logorima, već je streljana na licu mjesta.”
U okupiranoj Češkoj i Moravskoj, danas Češkoj, Sinti i Romi bili su deporotovani u logore Leti i Hodonin, a zatim – u Aušvic.
U Hrvatskoj je Jasenovac bio „posebno okrutan logor u kojem su mnogi pobijeni”, kaže Karola Fings.
Hrvatska: „Dovedeni smo ovdje da umremo”
Josip Joka Nikolić je muzičar: „Od svog rođenja do 1942. sa porodicom sam živio u selu Predavec.”
A onda su žandarmi i ljudi profašističkih ustaša Nezavisne Države Hrvatske (NDH) upali u kuću i odveli sve: njega i ženu, osam mjeseci staru ćerkicu, roditelje, braću i njihove porodice. Navodno radi preseljenja pokupili su sve Rome „od najstarijeg čovjeka do najmlađeg djeteta”, strpali ih u stočne vagone, pa u koncentracioni logor Jasenovac.
Nikolić shvata gdje je došao: „Dovedeni smo ovdje da umremo”. Nasilno je odvojen od supruge i djeteta, a ubrzo potom odveden na pogubljenje sa drugim muškarcima. Uspijeva da pobjegne i pridruži se partizanima.
U Jasenovcu mu je pobijena cijela porodica. Nikolić je 1952. svjedočio u krivičnom postupku protiv ministra unutrašnjih poslova NDH, koji je pak pobjegao u Sjedinjene Države.
Srbija: „Umrlo mi najmlađe dijete”
Krajem oktobra 1941. godine, izvještava Milena Stanković, Nijemci su opkolili romsko naselje u Beogradu: „Dva agenta i dva žandarma iz Službe državne bezbjednosti Srbije upali su u naš stan”.
Njen muž i jedan brat su zaposleni u gradskoj upravi, njen posinak je muzičar, a jedan brat je radnik. Svi oni imaju djecu, svi imaju srpsko državljanstvo. Muškarci su odvedeni u logor, zajedno sa i do 1.500 Roma. Nekoliko dana kasnije, streljani su izvan grada.
Oko mjesec dana nakon što su muškarci ubijeni, njemački okupatori i srpske vlasti su pokupili žene i djecu i kamionima ih odvezli u koncentracioni logor. A tamo užasna hladnoća i glad.
„Moje najmlađe dijete je umrlo jer više nisam mogla da ga dojim”, izvještava Natalija Mirković.
Komšije su se zauzele kod vlasti – i svi Romi koji su mogli dokažu stalno mjesto boravka, kasnije su pušteni.
Drugi su navodno ubijeni zajedno sa jevrejskim zatvorenicima. Načelnik njemačke vojne uprave u Srbiji izjavio je avgusta 1942. da je Srbija jedina zemlja u kojoj je „jevrejsko i cigansko pitanje – riješeno”.
Mađarska: „Pucao je dok joj iz stomaka nije ispalo nerođeno dijete”
Februara 1945. Angela Lakatoš je pred porođajem i ima trudove kada u romsko naselje u zapadnoj Mađarskoj dolaze 30 do 40 žandarma i istjeruju je napolje. Kada traži pomoć, žandarm joj odgovara: „Crknite cigani.”
U štalu zatvaraju 120 Roma. Mole da im daju vodu za djecu, dobijaju batine. Zatim, prvo odvode muškarce, zatim mlađe žene.
Jedna žena koja je takođe u poodmakloj trudnoći više ne može da hoda. Žandarm je udara, a drugi „puca iz automata dok dijete nije ispalo iz stomaka”.
Angelu Lakatoš i ostale teraju do jame: „Tamo sam vidjela svog oca kako leži mrtav i moja dva brata. Ja sam napola skočila, napola pala u jamu.”
Navlači maramu preko glave, „da ne vidi šta dolazi. Ali onda su počeli da pljušte meci”. Osam puta je pogođena u ruku, nogu i stomak. Ljudi padaju na nju, njihova tijela je štite od metaka. Nekoliko sati kasnije, penje se i izlazi iz jame.
Angela Lakatoš je preživjela – teško povrijeđena. Izgubila je cijelu porodicu i nerođeno dijete. Po završetku rata svjedočila je protiv komandanta Jožefa Pintera. Pinter je osuđen i pogubljen u septembru 1948. – jedan od rijetkih počinilaca koji je odgovarao za zločine počinjene nad Romima.
Rusija: „Nisu samo živu djecu bacali u jamu”
Lidija Nikitična Krilova izvještava o „košmarnom zločinu”, koji su „njemački uljezi počinili nad miroljubivim sovjetskim građanima, članovima nacionalnog romskog kolhoza u selu Aleksandrovka”.
U aprilu 1942. jedan njemački oficir dolazi sa spiskom i proziva ljude, jednog po jednog. Onima koji nisu Romi kaže da se vrate kući.
Potom romske porodice „bičevima gone kao stoku”, tjeraju ih da se skinu goli i stanu na ivicu jame. Starija djeca su streljana pred majkama kojima su potom im iz ruku otimali bebe – i bacali ih u jamu.
„Nisu samo živu djecu bacali u jamu”, izvještava Kirilova, bacili su i jednu bolesnu, staru ženu koju su nosile njene ćerke.
Krilova i još neki spasavaju se od smrti u posljednjem trenutku. Kasnije su svjedočili u sovjetskim istragama o nacističkim zločinima.
Njemačka priznala ovaj genocid – 37 godina poslije rata
U Njemačkoj je genocid nad Sintima i Romima decenijama negiran – Savezna vlada ga je zvanično priznala tek marta 1982.
Zločinci koji su kasnije radili u kriminalističkoj policiji nastavili su rasističku registraciju Roma i Sinti – s nacističkim dosijeima.
Oni su spriječili da se progon i genocid prepoznaju kao ono što jesu, a to je još jedna trauma kako za preživjele, tako i za njihove potomke, kaže Karola Fings sa univerziteta u Hajdelbergu koja vodi istraživanja za Enciklopediju nacističkih genocida. Taj projekat ministarstvo spoljnih poslova finansira sa 1,2 miliona evra.
Romi u istočnoj Evropi nisu dobili odštetu
Pored jasnog priznavanja genocida i istorijskog konstatovanja činjenica od strane Komisije za istinu, Fings kaže da mora postojati i materijalna kompenzacija, i to ne samo u Njemačkoj:
„To se odnosi na one koji žive u drugim zemljama, posebno u istočnoj Evropi, i koji su nakon 1945. potpuno isključeni iz programa odštete”.
Osim toga, Komisija za istinu zahtijeva da Njemačka – kao u slučaju jevrejskih žrtava nacističkog progona i njihovih potomaka – preuzme odgovornost „da Romi i Romkinje budu priznati kao posebno ranjiva grupa”, odnosno grupa kojoj je nepohodno pružiti posebnu zaštitu.
Karola Fings kaže da se u mnogim zemljama još premalo zna da su Sinti i Romi bili žrtve sistematskog genocida. Tek evropska perspektiva pokazuje kolike su bile razmjere tog zločina – nasillja i ubistava.